Unha novela chapó: «Nada se esquece»

Hai xa varios meses que quería facerlle xustiza ao moito que me gustou unha novela. Lina case involuntariamente, logo de recibir a chamada dunha amiga que me pediu que a presentase nun acto público. Eu nada sabía desa novela, o primeiro libro dunha escritora, amiga súa, totalmente descoñecida para min.

De alí a uns días, a autora enviouma por correo electrónico en formato pdf e eu leveina comigo a unha viaxe a Porto. Aquela lectura, que para min  tiña inicialmente un carácter de exploratorio, permitiume gozar dunha das mellores novelas que lin neste último ano.

Nada se esquece, de Puri Ameixide, publicada por Redelibros, relata en primeira persoa o día a día dunha nena de dez anos. Desde a lóxica do pensamento infantil fronte ao adulto, Laura, a protagonista, vai espertando ao mundo, ás veces clandestinamente, nese tránsito difícil que se sitúa entre a pubertade e a adolescencia.

Está ambientada nunha vila pequena do interior de Galicia a mediados dos anos 70, nese momento prodixioso en que a esperanza era posible aínda que todo estivese peneirado por unha densa e represora cultura franquista que o invadía todo. Eran os tempos de Formula V, de Eva María se fue, da misa obrigatoria aos domingos, do terror que aos cativos e cativas nos producía a confesión; eran os tempos do Bimbó, de Jeanette, das películas en branco e negro con dous rombos.

Era, en realidade, a infancia e a pubertade da miña xeración, e esa foi unha das claves, entendo, me fixo empatizar axiña con cada renglón da novela. Pero, evidentemente, con iso non abondaría. Porque, ademais, esta é unha novela intelixente, fermosa, potente, capaz, fascinante. Chama a atención, por exemplo, a profundidade psicolóxica da personaxe, que é envolvente, coherente e contraditoria (como a vida mesma), e resulta ser quen de nos atrapar coa súa visión do mundo e coa súa forma contemporánea de narrar.

A novela está relatada en primeira persoa, unha primeira persoa que a fai veraz, asumible e verosímil, ao tempo que logra transmitirnos todo o que lle sucede á protagonista nun ton íntimo, confesional, que marca profundamente o carácter da narración. En boa parte, por iso a autora é quen de conseguir un extraordinario clima poético sen necesidade de empregar a linguaxe poética.

Nada se esquece pode ser lida como a crónica dun tempo e é, en consecuencia, unha novela profundamente social pero é, asemade, unha novela intimista e tamén unha novela atemporal. Desas que perdurarán sempre. 

Coa sombra de Franco pairando nós, cunha transición gris e conflitiva a piques de comezar, Laura vive en primeira persoa a represión da época, que actúa sobre ela de xeito íntimo, familiar, social e, máis invisiblemente, tamén político. É a propia voz da nena a que dá conta do que sucede a o seu redor e, sobre todo, do que lle sucede a ela. Por empregar palabras da propia protagonista, asistimos á transformación que experimenta o seu corpo de crisálida para se converter en bolboreta. 

É ese momento en que a nena aprehende o mundo, e digo aprehende, porque realmente o que fai é facelo seu a través do corpo, do amor, da amizade, da vida, do sexo, da infancia, da rebeldía, da lóxica, da conformación do criterio persoal...  Pero a súa ollada, a súa ollada da nena, non é inocente: é coherente e, sobre todo, é pícara e intelixente. E iso sérvelle para ser quen de medrar aínda que sufra intimamente a represión dunha época opresiva, esa que fai que a presión social actúe de xeito demoledor sobre o criterio persoal.

Laura vive a represión que aflora nun entorno que considera tabú unha boa parte da linguaxe, da comunicación, conxurando palabras clave que non se poden pronunciar; vive a represión que aflora nun entorno que a marca por ser muller –en realidade, por ser nena–; vive a represión dunha sociedade patriarcal na que as mulleres están sempre no punto de mira e os homes teñen patente de corso. E por iso, a súa longa melena rubia, que non lle permiten levar ceiba, convértese para ela en símbolo de liberdade, de rebeldía e de madurez.

Evidentemente, Laura habita nun mundo –o da nosa infancia– en que a aprendizaxe de corpo é tópica e faise ás agachadas. 

A novela de Puri Ameixide, claro, está posuída por unha visión claramente antipatriarcal, abeirada na visión inocente da nena, que é nena pero non é tonta. Ofrécesenos, daquela, unha importante reflexión de xénero, sobre os papeis e os clichés que a cultura patriarcal nos asigna desde nenas e nenos. Laura, a protagonista sérvelle a autora de espello para poñelo de manifesto. Pero, atención, é un espello fiel, honesto e claramente vivencial. 

Ao longo da novela as relacións familiares da protagonista son moi importantes. Establécense coa nai e
a irmá maior, xa adolescente, Lucía. A relación coa irmá, loxicamente, é moi conflitiva, e contraditoria, de amor-odio, pero nela funciona a solidariedade de xénero coma unha engranaxe case invisible. 

Ademais, Nada se esquece é, desde a primeira páxina, unha novela intensamente cinematográfica. Éo pola paixón e o interese que a nena sente polo cine, do que aprende a vida e do que extrae a súa abraiante capacidade dialéctica. De feito, a min, os diálogos da nena ás veces lembrábanme aos de Humphrey Bogart en Casablanca. E iso é así porque a protagonista é filla da primeira época de cultura audiovisual que entrou en Galicia, cando os televisores en branco e negro se instalaron masivamente nas casas para enchernos a vila de Nodos e películas.

Daquela, Laura sente que a súa vida é como unha película, sente como se a estivesen a filmar a cada paso, e desenvolve unha estraña pero certeira e inequívoca vocación de converterse en directora de cine.

Tecnicamente, Nada se esquece é unha novela extraordinaria, dunha madurez abraiante para ser a primeira que publica a súa autora. E fai reverter nela as técnicas aprendidas da linguaxe audiovisual, mostrando unha enorme habilidade para enlazar planos, parágrafos, ideas, secuncias e capítulos coa fluidez mutante da linguaxe cinematográfica. 

O cine, para a protagonista, é un espazo de liberdade. O lugar de encontro e socialización nas tardes dos domingos, o lugar onde parellas intimidan, onde se percibe a vida, onde se aprende de Gary Cooper, de Marlene Dietrich, de Richard Wickmark... Sobre todo nos westerns, con eses diálogos tan definitivos e rimbombantes.

 Loxicamente, a novela ten banda sonora. A principal, a que a define de principio a fin é ¿Por que te vas?, de Jeanette. Toda a narración está tensionada polo tempo, ese tempo que se marca junto a las manillas de un reloj, ante decisión da nai de marchar coas fillas para Vigo –na procura de mellor vida– ao rematar o curso escolar. Un tempo, por certo, aquel dos estertores franquistas, no que existía a conciencia de que a escola era un instrumento fundamental para mellorar, para medrar, para ter futuro. Algo que hoxe, tantos anos despois, se esvaeceu sen deixar rastro. Grazas, Puri Ameixide, por facernos revivir a nosa infancia desde o sabor da boa literatura.