Carlos Fuentes e a non ficción da guerrilla colombiana

Agora que as FARC e o goberno colombiano parecen dispostas a un acordo definitivo de paz, mesmo malia o resultado adverso do referendo, e parece consolidado ese alto o fogo co que a guerrilla manifesta a súa vontade de deixar armas, é bo momento para ler a novela póstuma de Carlos Fuentes. 
Aquiles o El guerrillero y el asesino (con ese título que non me gusta nada) é unha magnífica novela de non ficción que dá conta da vida e morte de Carlos Pizarro, comandante e líder da guerrilla do M-19 que foi asasinado en 1990 logo de deixar as armas e integrarse á vida política pola vía dun acordo de paz.

Antes de comezar a lectura, a miña memoria botou man doutras novelas que abordasen o tema da guerrilla en América Latina, como La montaña es una inmensa estepa verde, de Omar Cabezas, que no seu día me trasladou á montaña das incursiones guerrilleiras, os encontronazos co exército e as camiñatas inacabables. Pero a de Carlos Fuentes –un escritor incuestionable– é moito máis ca iso e dá conta, como non podía ser doutro xeito, do seu adn literario.

En realidade, botando man dun título emblemático de Eduardo Galeano, Las venas abiertas de América Latina, o que aborda o escritor mexicano na súa novela é a profunda ferida que causou en Latinoamérica o endémico divorcio entre a sociedade civil e a oligarquía política, e os danos estruturais que esa ferida, persistente ao longo de toda a historia recente, cincelou na pel dun continente que vive en carne viva o drama da desigualdade social e da represión.

Desde esa vocación panamericana de Fuentes, a novela aborda a realidade colombiana: a política, a corrupción, a guerrilla, a ética, a pobreza, a violencia, a rebeldía, o narcotráfico e a figura dos sicarios, encarnados nun personaxe chamado Kike. Ese personaxe –como todos os personaxes– constrúese desde esa prosa elegante, intelixente, suxerente, xoguetona, de percorrido longo, serpeante, que está moi lonxe do estilo directo e impactante, sen artificios, co que outro bo escritor colombiano Fernando Vallejo nos falou do seu país nunha novela que non daba respiro: La virgen de los sicarios.

Dise no limiar –de Julio Ortega, responsable da edición, póstuma– que Aquiles o El guerrillero y el asesino se postula como unha crónica –seica así a consideraba tamén Carlos Fuentes– e mesmo cita «intentos» doutros narradores contemporáneos entre os que está Javier Cercas (sen dúbida, o narrador español que, a min persoalmente, máis me interesa desde hai anos).

Será, probablemente, unha crónica, aínda que non me entusiasma ese apelativo que eu mesmo empreguei hai moitos anos para a miña novela Tráiler. Será, non o sei. Pero o que si é, e o termo evita a confusión, é unha novela de non ficción (igual que Tráiler, desculpando a comparación, que no seu día combinaba a ficción coa non ficción). E se o fose –unha crónica, digo– sería unha crónica nada exhaustiva e acronolóxica, do proceso de conformación e desaparición do movemento guerrilleiro M-19; unha suposta «crónica» desdebuxada que se parapeta na linguaxe e na súa capacidade subversiva e reveladora e que só cata –coma quen pincha a carne no forno para ver se xa está feita– aqueles latexos do corazón da guerrilla que poñen ao descuberto a verdade sen que o lector ou lectora presinta que está a ler, verdadeiramente, unha novela.

E esa é a diferenza desta non ficción de Fuentes coa non ficción de Cercas: mentres o segundo adoita reconstruír os feitos para poñer patas arriba a literatura e facela evidente para crear metaliteratura, o primeiro emprega as novas armas da literatura para que o lector non se decate de que a literatura é literatura.

E, en calquera caso, ambos os dous son dous narradores enormes, cunha punzante capacidade transgresora, que consiguen rachar a estrutura da novela para abordar a realidade desde unha nova ollada. 
En fin, esperemos, como querería Carlos Fuentes, que a vontade de paz triunfe, dunha vez por todas, en Colombia.

Raduan Nassar: sensualidade, cólera, dominación e masculinidade

Aproveitando a concesión do Premio Camões 2016 ao escritor brasileiro Raduan Nassar, que provocou a reedición da súa escasa obra por parte da editora Companhia das Letras, merquei na libraría Bertrand un exemplar da súa novela de culto Un copo de cólera. Escrita en 1970 e publicada oito anos despois, ten as características que en principio máis me interesan a min dunha boa novela: brevidade e intensidade.

Desde logo, é breve e intensa, como tamén é densa, delicada, rica, complexa, sorprendente, demorada e sutíl e supón un desafío constante para o lector ou lectora, que debe soster, para desfrutar, os constantes embates do narrador. Estamos ante un narrador en primeira persoa, masculino (agás no derradeiro capítulo, cando se pecha a estrutura a xeito de círculo, no que é a muller a que fala), que narra unha historia de posesión e dominación construída a partir dun «xogo» de seducción extraordinariamente sensual.

Ten toda a carga e a potencia da mellor literatura brasileira, forte, decidida, contundente, implacable nos seus plantexamentos literarios e na forma de narrar. Un copo de cólera é un exercicio de estilo esixente, que nos obriga a dar todo de nós, que prescinde completamente de puntuar pois cada capítulo (e hai seis en toda a novela) constitúe unha única e longüísima oración. Através da novela, asistimos a ese xogo de dominación e tamén ao enorme e sutil combate dialéctico da parella protagonista (aínda que só cando chega o «copo de cólera»), tan matizado, tan cargado de ironía, de viveza, de profundidade e, ao tempo, de banalidade (algo que ocorre con frecuencia nas discusións de parella).

O problema, que se percibe con claridade case cincuenta anos despois de ser escrita, é que a dominación é exclusivamente masculina («sabendo que ela arrebatada pelo meu avesso haveria sempre de gritar é este canalha que eu amo» ) e a sumisión e o sometemento é exclusivamente feminino («magnífico, você é especial»). Esa dominación non se precibe tanto na discusión, no combate dialéctico, onde a muller conserva toda a súa destreza e capacidade, como no acordo, na sedución (patrón da masculinidade tradicional) e na iniciativa permanente e abouxante do home. E a dominación..., domina. Tamén no final. Ora ben, é unha novela que non se esquece, especilmente recomendada para lectores e lectoras que gozan co vigor da palabra; a palabra dun escritor que foxe dos medios de comunicación e das entrevistas e que apoiou abertamente a Dilma Rousseff durante toda a operación política que acabou apartándoa do poder.

Libros pendentes

Sempre hai unha serie de libros que nos quedan pendentes de ler, ás espera do momento máis axeitado. Eu, que sempre teño un longa lista de libros na miña mesa de noite (en realidade téñoos por toda a casa, porque non me gusta ler na cama), aproveitei este pasado verán, como fago habitualmente, para atacar os máis longos. E lin un libro que tiña pendente desde hai tempo e que, de verdade, me engaiolou: Anatomía de un instante, de Javier Cercas. Este libro é unha auténtica lección de literatura e xornalismo, unha obra indefinible que consigue darlle a volta ao concepto de ficción. Todo o libro xira en torno ao xesto de Adolfo Suárez a noite do 23 F pero, en realidade, é unha ollada profundísima, arriscada e interpretativa sobre a transición española.
Todo o que lin no resto do verán, malia gustarme, quedou eclipsado por esa lectura monumental.

Hiromi Kawakami

Acabo de rematar Algo que brilla como o mar, a segunda novela que leo de Hiromi Kawakami. Interésame moito a narrativa xaponesa e cada vez léoa con máis curiosidade. Creo que ten unha vocación moito máis contemporánea (cando menos o que chega a nós) que a europea e, nun país en que a tradición pesa tanto, os escritores xa teñen moi pouco que ver co potente Yukio Mishima. Ora, esta novela tamén contén algo frecuente na literatura dese país: unha viaxe que funciona a xeito de catarse para o protagonista. Seguramente, iso ten moito que ver con esa (estupenda) obsesión dos mozos e mozas xaponesas de dedicarse a viaxar durante un ano da súa vida, algo que fan habitualmente logo de rematar os estudos e antes de poñérense a traballar.

Postal desde o Sant Jordi

O sábado, o ceo de Barcelona, contra todo prognóstico, estaba bastante despexado. Ademais, víase ben que as ameazas de chuvia non asustaron a ninguén e as rúas do centro estaban ateigadas de xente desde primeira hora da mañá. O día adiviñábase intenso, logo da decepción da cidade polo partido do mércores. Daquela, os que non eramos de Barcelona perdemos, sobre todo, a oportunidade de ver unha apoteósica celebración que xa se sentía nas horas previas ao partido na Praza de Cataluña. Pero o que non logrou o Barça, logrouno Sant Jordi, vencendo o mítico dragón e reafirmando a furiosa potencia da cultura catalana. Nas rúas do centro de Barcelona, as respiracións tocábase, entrecruzábanse ata fusionarse, e o osíxeno que se respiraba era quente, mesto, compartido. Unha librería anunciaba máis de douscentous autores, en distintas franxas horarias, asinando no Sant Jordi. Pero ningunha das outras librerías importantes desmerecía esa oferta. O 23 de abril en Barcelona, dedicarse á pracenteira tarefa de follear libros é practicamente imposible. Eu, afortunadamente, os días previos fixen as oportunas visitas as librerías que máis me interesaban. No Sant Jordi, o segredo é deixarte levar por unha tsunami humana que te enchoupa do ambiente e che explica, sen concesións, todo o que unha nación con vontade de reafirmarse culturalmente é quen de conseguir.

Merca libros, merca Nadal

Esta información chegoume do Clúster Libro (da edición, librerías e comercialización de Galicia. Reprodúzoo.

O Cairo en Taxi

Hai pouco lin Taxi, de Khaled Al Khamissi. Un libro distinto dentro da tradición árabe, que se converteu nun éxito en Exipto. A súa lectura é como percorrer O Cairo en taxi. Moi recomendable para os afeccionados ás literaturas periféricas, ás lecturas sociolóxicas ou aos que vaian viaxar a Exipto.

O libro da miña vida

Nas charlas nos centros de ensino, as rapazas e rapaces sempre me preguntan cal foi o libro que máis me influíu. O libro da miña vida. Francamente, gustaríame sabelo, porque non o sei. Estou seguro de que houbo libros moi moi decisivos en min, pero nunca me atrevería a dar títulos. Entre outras cousas, porque descoñezo cales foron. Foron moitos, sen dúbida, e débome a todos eles. Tal e como manifestei hai tempo nunha entrevista de Manuel Vidal Villaverde para Galicia Hoxe, "ao longo da miña vida houbo moitos libros moi importantes, pero creo que ningún decisivo. Iso ten que ver co meu carácter, escasamente mitómano e profundamente heterodoxo. Hai determinados libros, determinadas lecturas, en plural, que as vinculo con distintas épocas da miña vida e que constituíron miradas, formas intensas pero parciais de ollar o mundo en cada momento".

Bibliotecas para as favelas

Río de Janeiro comeza tamén co programa de dotar as favelas con bibliotecas, tal e como se fixo en Medellín. Ese é o escenario dos personaxes da excelente novela infantil de Alfredo Gómez Cerdá, Barro de Medellín.

Cama e conto

A verdade é que nunca me considerei tradutor. Tal e como, por vocación e por oficio, me teño situado no xornalismo (a pesar de que a miña titulación universitaria é en Filoloxía), dado que comecei traballado nos medios e que nunca abandonei a práctica do xornalismo (aínda que fose con fins literarios), o certo é que nunca me considerei tradutor. Tanto é así que algunhas institucións, como a FGSR, me mandaron reiteradamente unha ficha de datos para que a cubrise como tradutor e nunca o fixen. Con todo, síntome especialmente satisfeito dos libros que traducín e dese traballo aprendín moito. O primeiro, o Polgariño, feito a catro mans. O segundo, A aventura sorprendente dun homiño moi valente, un traballo que foi unha auténtica tortura para que a rima, o texto e as imaxes casasen. E o terceiro, Cama e conto, de Gonzalo Moure, que foi un verdadeiro pracer. Sobre todo porque é un libro excelente, que mesmo me gustaría ter escrito a min. Xa que logo, recoméndoo encarecidamente. Cama e conto é un libro dun dos autores de literatura infantil e xuvenil que máis valoro e ademais trata sobre a lectura. E trata sobre un momento crucial para a instalación da infancia na lectura, tal e como nos revelou tamén Daniel Pennac. Con libros así, un sería tradutor a todas horas.

Vivo empapelado

Unha boa parte da miña vida desenvólvese entre libros, pero tamén entre papeis, que ás veces se acumulan de xeito descontrolado. Cando estou no despacho, poucas veces son consciente do xeito en que os papeis e os libros me rodean. Hai uns días, o meu amigo fotógrafo Manuel G. Vicente fíxome unha visita á editorial e sacoume unhas fotos no despacho. Cando mas enviou por correo electrónico levei un susto: os papeis están a piques de devorarme, envolvéndome de xeito preocupante.
E no meu estudio da casa aínda é peor. ¡Auxilio!!!!

Lobo

Lin hai pouco esta curiosa e fermosa novela. De frases longas coma o inverno, narra a vida dun lobo e é a primeira novela dun inglés licenciado en filosofía que se dedica a dar clases de piano.

A novísima dereita e nós

Neste mínimo respiro (dixital) aproveito para recomendar moi vivamente un libro en pdf, de Manuel M. Barreiro, que cumpre cinco anos de paso por todas partes, coma vén facendo practicamente desde que naceu. A novísima dereita e nós é un texto lúcido, sarcástico, corrosivo, cheo de ironía, e cunha enorme capacidade analítica. Ademais, leva unha fermosa portada tipográfica (con oficio de editor) e ofrécese con licencia Creative Commons. Descárgao.

A Casa da Lectura

O sábado, Espazo Lectura inaugura a Casa da Lectura e presenta o libro Os ollos do Contomar.

Artigo en ANT

O meu artigo no A Nosa Terra anterior, agora na versión dixital."Os nomes do mar", a propósito dun libro deste home incombustible.

A morte dos libros

Vía Con Valor.

L' affiche rouge

Efectivamente, como di o moderno de merda, estivemos alí, abeirados no Porto dos Escravos.

Pregón da Feira do Libro de Vigo

Hoxe (xa onte, que pasa media hora das doce da noite) pronunciei o Pregón da Feira do Libro de Vigo. Como alguén me suxeriu que o publicase en Cabrafanada, aí vai.

Autoridades, amigas e amigos:
Unha noite, a causa do insomnio, lin dunha tacada un libro excepcional. Eu prefiro ler dunha tacada, pois como di o escritor mexicano Gabriel Zaid, non hai unha forma máis segura de facer inintelixible un libro que lelo demasiado a modo. Era un vello libro ilustrado, elegante, fermoso. As súas páxinas, sorprendentemente, aínda cheiraban a tinta e a amoníaco. Non sei de onde saíu. Estaba alí, na cabeceira da miña cama, confundido con outros moitos que adoito deixar nese lugar. Botei man del, como imantado, e púxenme a ler. No libro contábase a historia dunha araña enganchada na lectura, tan enganchada que nunca daba tecido a súa tea porque non quería perder nin un minuto de lectura. Era unha araña esvelta, con algúns pelos nas patas, que non usaba lentes para ler a pesar de que apenas erguía a vista dos libros; só o facía para relacionarse con outras arañas, coas que mantiña apaixonadas conversas. O tempo foi pasando e, como nunca deu feito a súa arañeira, quer dicir, a súa casa, a protagonista do libro vivía á intemperie, sufrindo todas as vicisitudes que ese tipo de abandono conleva. Ora, era innegable que cando lía, ademais de divertirse e gozar tantísimo, transmitía certo aspecto de autoridade.
As outras arañas admirábana. A súa participación nas conversas era sempre tan acertada, tan calibrada, e con tanto coñecemento de causa, que acabaron por consultarlle a ela calquera dúbida que tivesen. Chegou un momento en que mesmo lle pedían consello acerca de como tiñan que construír as súas arañeiras, a ela, precisamente, que nunca chegara a tecer a súa.
E iso foi o que fixo que a nosa araña entendese que en realidade, sen decatarse, ela tamén tecera unha arañeira. Tecera unha arañeira coas súas lecturas, e estaba feita cos fíos da racionalidade, do equilibrio, da confianza, da capacidade crítica, da independencia persoal. E, nesa arañeira virtual vivía, desde había tantos anos. E ben protexida, por certo. Claro que era unha arañeira invisible, pero moito máis sólida, máis tépeda e íntima que ningunha outra. E, coa súa, axudou a construír moitas outras. É que as que ela axudaba a tecer estaban feitas de letras, de signos, de palabras que fora capturando en cada un dos libros que lera. Entón soubo de que as súas lecturas edificaran a arañeira máis prodixiosa que descubrira nunca. E soubo tamén que, real ou virtual, analóxica ou dixital, non hai arañeira sen libros. Sen libros, estaba condenada a construír sempre a mesma tea fráxil.
En todo caso, aquela suposta lectura fíxome entender que o Universo Libro é como unha xigantesca, deslumbrante e perfecta arañeira en que todas e todos nos bambeamos. A do Universo Libro debemos concibila como unha arañeira redonda, de círculos concentricos, estreitamente comunicados entre si por fíos transversais que unen, cunha arquitectura perfecta, os distintos niveis de relación. No primeiro círculo da arañeira bambéanse as escritoras e os escritores, que poñemos a materia prima elaborada, que é intanxible, porque se constrúe coa palabra, tal e como Sócrates fixo hai tantísimos séculos. Nós construímos novos corazóns de tinta coa cabeza e tamén coa lingua. Xa que logo, sen lingua non existe literatura, sen lingua galega non existiría, desde o século XII, con autores como Martín Códax, ese prodixio chamado literatura galega.
Pero volvamos á arañeira. Como vían que non caían, os escritores foron chamar aos editores. No segundo círculo da arañeira bambéanse os editores. Son os que envólven as palabras xa elaboradas. Ese envoltorio chámase soporte. Pero, sobre todo, os editores son representantes activos dun ideario cultural, que defenden e propulsan. Xa que logo, máis que traficantes de libros son traficantes de soños, profesionais que envasan e defenden con convicción e entusiasmo as palabras das escritoras e os escritores.
Pero volvamos á arañeira. Como vían que non caían, os editores foron chamar aos libreiros. No terceiro círculo da arañeira bambéanse os libreiros. Os libreiros –en palabras do xa citado Gabriel Zaid– son magos que teñen que adiviñar que libros desexa ler en cada momento calquera dos seus clientes para recomendarllos. E, o que é máis difícil, teñen que acertar. Certamente, nunca escoitei unha definición máis acertada dos libreiros: son magos. E coa súa maxia, que é íntima, familar, e moi próxima, impregnan os lectores coas palabras que escribiron os escritores a través dos libros que deseñaron os editores. Como vemos, funcionan os fíos transversais porque son vasos comunicantes imprescindibles nesta arañeira mesta e prodixiosa que é o Universo Libro.
Os libreiros non só son magos, ademais, son os arriscados e esforzados propietarios deses locais fabulosos chamados librerías que se abren paso con dificultade entre o cemento das nosas urbes para facelas máis humanas, máis habitables e máis libres. En Galicia, as librerías son as mellores aliadas do libro galego, tendo en conta que arredor do 70% da facturación total da industria do libro se realiza en librerías, o 10% en cadeas de librerías e unicamente o 5% en hipermercados, o que pon de relevo a tendencia unificadora e o comportamento empobrecedor das grandes superficies, que non consideran rendible o libro galego e, polo tanto, rexéitano. Pola contra, cada librería é como un exuberante xardín botánico: garante a calidade e, sobre todo, a diversidade das especies.
Pero volvamos á arañeira. Como vían que non caían, os libreiros foron chamar as lectoras e lectores. E é que hai unha verdade implacable: o libro non é posible sen eles. Pero nin sequera os escritores existirían sen lectores ou, cando menos, non existirían publicamente. E que dicir das librerías, porque ¿a quen lle venderían os seus libros? Xa que logo, as lectoras e lectores son o epicentro da arañeira, por iso tecen os fíos que a sostén.
Un lector é un ser privilexiado. O problema é que moitas veces non lle damos importancia, porque a riquísima plusvalía que nos conceden os libros é inmaterial. Non se ve. Unha lectora ou lector é unha persoa que se asoma ao mundo desde a terraza dos edificios máis altos, o que lle proporciona unha visión privilexiada das cousas.
Se o epicentro da arañeira é débil, a estrutura treme. Se o epicentro é tan duro como o cuarzo, o Universo Libro revirte na conformación de sociedades máis libres, máis xustas, máis conscientes e con maior benestar. Xa que logo, é necesario que a lectura se convirta nunha cuestión social estratéxica. Xa que logo, é necesario que a cidade de Vigo poña fin, dunha vez por todas, ao seu gravísimo déficit bibliotecario (unha única biblioteca pública para 300.000 habitantes), reto que nestes momentos debería ser preferente para calquera goberno municipal. O déficit vigués é tan escandaloso que fronte aos 17,22 euros por habitante que gasta A Coruña en dotación bibliotecaria, en Vigo a cifra redúcese a 1,77, cifra que nos sitúa á cola do Estado español. Por iso é necesario crear na cidade unha rede de bibliotecas, que se convirtan en espazos de encontro, de socialización e de debate arredor do libro. Por iso é necesario fomentar os clubs de lectura, que inciden no intercambio e no enriquecemento da experiencia lectora. Hoxe por hoxe, eses son fíos imprescindibles para tecer con solidez a arañeira do Universo Libro.
Tecer con inequívoca vontade esa arañeira significa estar á altura do noso tempo, porque desde a escrita, desde a edición, desde a librería e desde a lectura nos dotamos socialmente de armas para a comprensión, para a paz, a análise crítica, para o diálogo, que é o que nos permite interpretar o mundo en que vivimos. Porque, en defintiva, o libro é unha arma de liberdade. E o Universo Libro, brillando cos seus fíos de seda, constitúe a arañeira máis fermosa de todos os soños cantos se poidan construír.

Man, o alemán de Camelle

O que tamén me enviou recentemente Xoán Abeleira foi unha foto da presentación do seu libro A pegada de Man na Fundación Luís Seoane da Coruña, que correu a cargo de Xavier Seoane. A pegada de Man é un fermoso libro, a cabalo entre o ensaio e o álbum fotográfico, sobre a obra do alemán de Camelle. As fotografías, feitas polo propio Abeleira, máis que retratar a obra de Man reinterprétana desde a subxectividade das imaxes.
A Man, o anacoreta xermano que se converteu no símbolo da marea negra do Prestige, tiven a sorte de coñecelo a mediados dos anos 80, viaxando polo país. Desde aquela até a súa morte debuxei en varias ocasións nas follas dos seus cadernos, agora seica intervidos xudicialmente. O de facer un debuxo nunha das súas libretas era unha norma obrigatoria para os visitantes. Manfred era unha persoa cordial e afable, que valoraba a sinceridade.
Lonxe de pretender levar a cabo unha biografía, no libro, Abeleira relata algunhas cousas curiosas sobre a vida de Man, especialmente sobre os primeiros tempos da súa chegada a Camelle. Era, daquela, un mozo moi relixioso, que todos os domingos acudía puntualmente á misa. A pesar diso, durante os anos da Segunda Guerra Mundial, a Garda Civil detívoo, acusándoo de ser un espía dos aliados, pois aos membros do corpo parecéulles sospeitoso que debuxase uns círculos tan estraños nas rochas. Para a Garda Civil aquilo tiñan que ser, claramente, sinais destinados a informar o exército aliado.
Quedan aínda moitas incógnitas sobre a súa vida, que se cadra poderían despexarse a partir da investigación das súa pertenzas persoais. Parece un feito probado que durante todos estes anos estivo enviando a Alemaña cadros da súa autoría.
Todas as fotos de A pegada de Man son de Xoán Abeleira, excepto a que reproduzo a continuación, que é de Manuel G. Vicente. Sacouna durante unha viaxe que fixemos xuntos hai algúns anos percorrendo os faros da costa galega. Na man do alemán poden verse as devanditas libretas.
Agora, unha das principais preocupacións de Abeleira é o futuro do legado artístico de Man.
Manfred, o alemán de Camelle, pertence xa, indiscutiblemente, á nosa memoria histórica recente e o seu deteriorado espazo artístico e vital merece un futuro de dignidade.