Castelao: a alquimia do humor na literatura

Sempre me preguntei por que estes dous libros tan contrapostos de Castelao se editan xuntos. Supoño que debido a ese criterio extraliterario pero práctico que é a extensión. Un (Retrincos) representa a sensibilidade e oficio dun escritor excelente; o outro (Un ollo de vidro) representa ao humorista que desborda e afoga ao escritor, naufragando no seu intento de facer boa literatura. En Retrincos, en cambio, vemos un escritor sublime, que é quen de converter a anécdota en dor e vida e levala ao papel nun engaiolante proceso de alquimia literaria que dosifica o humor con sabedoría. Dúas obras, dous Castelaos.

Carlos Fuentes e a non ficción da guerrilla colombiana

Agora que as FARC e o goberno colombiano parecen dispostas a un acordo definitivo de paz, mesmo malia o resultado adverso do referendo, e parece consolidado ese alto o fogo co que a guerrilla manifesta a súa vontade de deixar armas, é bo momento para ler a novela póstuma de Carlos Fuentes. 
Aquiles o El guerrillero y el asesino (con ese título que non me gusta nada) é unha magnífica novela de non ficción que dá conta da vida e morte de Carlos Pizarro, comandante e líder da guerrilla do M-19 que foi asasinado en 1990 logo de deixar as armas e integrarse á vida política pola vía dun acordo de paz.

Antes de comezar a lectura, a miña memoria botou man doutras novelas que abordasen o tema da guerrilla en América Latina, como La montaña es una inmensa estepa verde, de Omar Cabezas, que no seu día me trasladou á montaña das incursiones guerrilleiras, os encontronazos co exército e as camiñatas inacabables. Pero a de Carlos Fuentes –un escritor incuestionable– é moito máis ca iso e dá conta, como non podía ser doutro xeito, do seu adn literario.

En realidade, botando man dun título emblemático de Eduardo Galeano, Las venas abiertas de América Latina, o que aborda o escritor mexicano na súa novela é a profunda ferida que causou en Latinoamérica o endémico divorcio entre a sociedade civil e a oligarquía política, e os danos estruturais que esa ferida, persistente ao longo de toda a historia recente, cincelou na pel dun continente que vive en carne viva o drama da desigualdade social e da represión.

Desde esa vocación panamericana de Fuentes, a novela aborda a realidade colombiana: a política, a corrupción, a guerrilla, a ética, a pobreza, a violencia, a rebeldía, o narcotráfico e a figura dos sicarios, encarnados nun personaxe chamado Kike. Ese personaxe –como todos os personaxes– constrúese desde esa prosa elegante, intelixente, suxerente, xoguetona, de percorrido longo, serpeante, que está moi lonxe do estilo directo e impactante, sen artificios, co que outro bo escritor colombiano Fernando Vallejo nos falou do seu país nunha novela que non daba respiro: La virgen de los sicarios.

Dise no limiar –de Julio Ortega, responsable da edición, póstuma– que Aquiles o El guerrillero y el asesino se postula como unha crónica –seica así a consideraba tamén Carlos Fuentes– e mesmo cita «intentos» doutros narradores contemporáneos entre os que está Javier Cercas (sen dúbida, o narrador español que, a min persoalmente, máis me interesa desde hai anos).

Será, probablemente, unha crónica, aínda que non me entusiasma ese apelativo que eu mesmo empreguei hai moitos anos para a miña novela Tráiler. Será, non o sei. Pero o que si é, e o termo evita a confusión, é unha novela de non ficción (igual que Tráiler, desculpando a comparación, que no seu día combinaba a ficción coa non ficción). E se o fose –unha crónica, digo– sería unha crónica nada exhaustiva e acronolóxica, do proceso de conformación e desaparición do movemento guerrilleiro M-19; unha suposta «crónica» desdebuxada que se parapeta na linguaxe e na súa capacidade subversiva e reveladora e que só cata –coma quen pincha a carne no forno para ver se xa está feita– aqueles latexos do corazón da guerrilla que poñen ao descuberto a verdade sen que o lector ou lectora presinta que está a ler, verdadeiramente, unha novela.

E esa é a diferenza desta non ficción de Fuentes coa non ficción de Cercas: mentres o segundo adoita reconstruír os feitos para poñer patas arriba a literatura e facela evidente para crear metaliteratura, o primeiro emprega as novas armas da literatura para que o lector non se decate de que a literatura é literatura.

E, en calquera caso, ambos os dous son dous narradores enormes, cunha punzante capacidade transgresora, que consiguen rachar a estrutura da novela para abordar a realidade desde unha nova ollada. 
En fin, esperemos, como querería Carlos Fuentes, que a vontade de paz triunfe, dunha vez por todas, en Colombia.