Terrae (videopoema)

 

Videopoema que fixen hai catro meses, neste 2025, a partir do poema «Terrae», do meu libro Transición (2011).

A palabra como fogar: na casa de Xela Arias

 

Alegreime inmensamente de que se propuxese escribir o texto e poñer a miña voz para este vídeo sobre Xela Arias da serie «Na casa delas». Agradecidíisimo. Reproduzo tamén o texto orixinal, que tiven que resumir un chisquiño para axustalo ao tempo do vídeo.

XELA ARIAS

LUGAR: GRANXA ESCOLA BARREIROS (SARRIA)

Outro espazo: Casa familiar da Vilerma.

 

As persoas habitamos espazos e tempos. Espazos que sempre están en relación cun tempo. E ese tempo, o tempo de Xela Arias na Granxa Barreiros, en Sarria, foi o de apalpar a vida; o de tenteala e facela súa, apropiarse dela.

«Tiña eu antes de ti dúas mans para apaña-lo mundo» diralle Xela moitos anos despois ao seu fillo no poemario Darío a diario.

O 4 de marzo de 1962 Xela Arias naceu para apañar o mundo brincando entre as hortas e as aulas da Granxa Escola Barreiros, onde o seu pai, Valentín Arias, impartía  clases e a súa nai, Amparo Castaño, se ocupaba do servizo de comedor. A institución fora fundada en 1948, baixo agochados principios galeguistas e republicanos, por Antonio Fernández.

No espazo daquela insólita escola unitaria, tan insual en tempos complicados do franquismo, Xela pasou os seus tres primeiros anos de vida nun ambiente de liberdade. Era esa liberdade inaugural e inconsciente que logo lle ditou os referentes da súa maternidade cando se dirixía ao seu fillo:

 

«Nada que ver coa posesión.

Non te posúo nin quero.

Cóidote, ámote e manteño a esperanza

de aprenderche a te posuíres».

 

Que queda en nós, persoas adultas, deses tres primeiros anos de vida? Lembranzas, apenas. Pouso, moito. Determinación? Se cadra.

Cando Xela contaba con tres anos, o seu pai aceptou un novo traballo en Lugo, e cando aínda tiña sete outro traslado levouna a Vigo, a cidade coa que empatizou e que acabou por configurar a súa obra literaria.

Pero aquela Xela Arias urbana, autora de Denuncia do equilibrio e das letras das cancións do grupo rock Os Desertores, que se identificaba moito máis con Lou Reed que cos poetas galegos do seu tempo, mantiña nos seus versos malia todo, como indicou a poeta Olga Novo, a memoria dos bóvidos que fixera seus na parroquia de Ortoá, onde se ubicaba a Granxa Escola Barreiros:

«Vencen cabalos alaranxados os rebumbios das frases / cortadas», sentenciou nun dos poemas.

Esas referencias á animalidade acomodáronse tamén no título do seu poemario Tigres coma cabalos, urbano e intenso.

Non se pode negar que a traxectoria de Xela Arias é indisociable da cidade de Vigo: «Desde os 7 anos vivo en Vigo e a miña cultura é urbana», escribiu; aínda que tamén puntualizou: «O urbano non é parte de min senón unha circunstancia da vida».

E, ás veces, as circunstancias da vida determinan a través dos espazos, como a determinou tamén a Granxa Escola. «O medio fórmanos», asegurou tamén Xela Arias.

De feito, ata a súa primeira adolescencia retornaba coa familia nas vacacións, non xa a Barreiros senón á casa da Vilerma, a escasa distancia de alí, onde nacera Valentín Arias. A aquel espazo de liberdade onde aprendera a andar, aprendera a apañar o mundo, e quen sabe!, se cadra aprendera tamén, inconscientemente, a definir o poema.

Porque ao final, as palabras foron para ela un espazo, un espazo de definición, de autoafirmación, de rebeldía e de procura que aprendeu a pronunciar, por vez primeira, nos silencios e nas paisaxes natais.

Era ese espazo iniciático que a devolvía aos afectos, igual que a palabra, igual que o verso, igual que o poema derradeiro do seu libro derradeiro, Intempériome:

 

Incéndiate

         á calor da observación.

 

E repasa logo a ollada

no pouso

dos afectos.

Discurso Premios Xerais 2025

 

DISCURSO DE APERTURA DOS PREMIOS XERAIS 2025

Museo do Mar de Galicia

11 de outubro de 2025

 

FRAN ALONSO

DIRECTOR DE XERAIS

Bo día:

Benvidas, benvidos, benvides. Moitas grazas por acompañarnos. Celebramos hoxe unha nova edición dos Premios Xerais. Pero hoxe, sobre todo, celebramos o 40 aniversario do Premio Merlín de Literatura Infantil. Seguramente non me equivoco se digo: o aniversario dun premio que ao longo destes 40 anos se converteu na espiña dorsal da nosa literatura infantil. Foron 40 anos de esforzo colectivo e mancomunado; 40 anos de arelas; 40 anos de ilusión; 40 anos de expectativas. Son 40 anos alentando a literatura infantil e xuvenil galega; 40 anos facendo historia, facendo historias; 40 anos de acompañamento, acaroado ao pé dunha literatura infantil e xuvenil en estado de abrente, que daquela, e ao longo de toda a década dos 80, cando se creou o premio Merlín, librara unicamente 101 títulos, como refiro con máis detalle nese artigo titulado “40 anos de camiño” que tedes na revista conmemorativa depositada sobre as vosas cadeiras.

O veredicto do Premio Merlín de Literatura Infantil e Xuvenil naquela primeira edición de 1986 enchía de esperanza o camiño, sementábao para que abrise, sachando nas estremas a cada nova edición, para ensanchalo e que medrase coa forza dun proxecto editorial anovador e impetuoso e dun tempo desexoso de cambios. A gañadora da edición inaugural foi unha muller: a escritora Úrsula Heinze, coa novela titulada A casa abandonada, un libro que vendeu case 9.000 exemplares.

Desde aquela, o Premio Merlín, como a colección que o abeiraba, filtrouse entre as mesas das aulas e as mochilas dos estudantes, filtrouse entre os andeis das bibliotecas, filtrouse por debaixo da portas das librarías, filtrouse por debaixo das portas das casas e das familias e, sobre todo, filtrouse, coma ese sol discreto que racha a néboa, nos soños dun país capaz de erguer unha cultura de seu, imaxinativa e poderosa, crucial na construción dunha sociedade lectora. E esa capacidade para filtrarse, para enchoupar unha sociedade, quedou rexistrado coma unha radiografía, e continúa a facelo, nas faíscas que prenden na ollada dunha nena ou neno que remata e pecha un libro, nese sorriso cómplice e imperceptible da lectura que aniña para sempre, e coma un faro invisible, dentro dunha cabeciña cativa e mol, balizando os marcos que guiarán o seu futuro.

Por certo, algunhas desas cabeciñas que no seu día leron na escola os libros premiados nas primeiras convocatorias do Merlín, fosen da autoría de Úrsula Heinze, Agustín Fernández Paz, Fina Casalderrey, ou outra, tamén foron quen, anos despois e tecido parte do periplo da vida, de gañar o Premio Merlín, respondan aos nomes de Érica Esmorís, Andrea Maceiras, Antonio Manuel Fraga, María Canosa, Ledicia Costas ou a outros.

Xa que logo, o círculo está completo… pero nunca… pechado.

O círculo continúa aberto porque en Xerais traballamos desde o agarimo á literatura infantil e xuvenil, desde a reivindicación da súa dignidade, da súa dimensión… xigantesca.

Estabamos en 1986, e dez anos despois da súa creación, en 2006, o Premio Merlín de Literatura Infantil e Xuvenil desprendeuse do segundo apelido para se converter nunha cita unicamente para a literatura infantil. En realidade non se trataba dun divorcio, senón dunha rica convivencia de feito. A traxectoria do galardón bifurcábase, creándose tamén o Premio Jules Verne de Literatura Xuvenil.

En Xerais non dubidamos de que tanto a literatura infantil como a xuvenil serven para facernos máis felices e tamén, tamén, máis conscientes. E, por suposto, máis dialogantes. Porque como dixo Bernardo Atxaga citando a Salinger no seu Alfabeto sobre a LIX, os nenos e nenas nunca falan cos adultos do que verdadeiramente lles importa.

A literatura infantil e xuvenil serve, por exemplo, para compartir as preocupacións universais de Samira e sentir tenrura por ela; por Samira, unha nena palestina que naceu nun libro infantil do escritor Ghazi Adebl-Qadir e que hoxe, probablemente, estará morta; estará, con bastante certeza, abrasada entre as cinzas do que noutrora foi un libro e hoxe son borralla que conforma a pegada brutal do xenocidio que Israel comete impunemente en Palestina, ese xenocidio que devolve o ser humano aos trazos máis primitivos e feroces da animalidade, onde a lectura e o respecto nin sequera teñen cabida.

Pero, para a sorte do coñecemento humano, Samira resucita en cada biblioteca que alberga o libro de Ghazi Adebl-Qadir, en cada páxina en que latexa o seu corazón, en cada lectora ou lector que a revive. Ese tamén é o milagre da literatura, ese que, por fortuna, non se pode borrar.

En fin, regresemos ao Premio Merlín, porque non quixera deixar de atribuírlle outro mérito, non menos importante: o de facer posible que as nenas e nenos galegos puidesen ler, fabular e soñar na súa propia lingua logo do ermo da longa noite de pedra. E, sobre todo, medrar cos sons, coas palabras e cos referentes que esa lingua lles proporcionaba.

Si. Ao longo de todos estes anos, o Premio Merlín creou lectoras e lectores, creou ilusión e tamén creou na infancia ese vencello imprescindible... co idioma que nos define e identifica, creou ese veludo agarimoso, esa alfombra máxica que nos permite voar.

Non cabe dúbida de que o Premio Merlín deu, deunos, dá moitas alegrías, pero tamén bateu con adversidades. Unha das adversidades coas que tristemente bateu a literatura infantil e xuvenil galega foi a dos prexuízos pola lingua en que se expresa.

 Como editoras e editores sabemos que precisamente por iso, a súa defensa require un esforzo maior. E require a complicidade do profesorado, das bibliotecarias e bibliotecarios, das lectoras e lectores… e a complicidade das librarías.

Desde Xerais só concibimos as librarías como aliadas. E, ademais, queremos crer que aliadas… do libro galego. As persoas que teñen ese fermoso oficio de tratar con libros (e digo tratar no sentido tradicional, que outra cousa non é a venda senón un trato: de concordancia e conformidade, entre a libreira/o e a lectora ou lector)… das persoas que teñen ese fermoso oficio de tratar con libros, repito, agárdase esa sensibilidade especial que provoca a empatía do que é xusto (esa empatía que tamén provoca, por certo, a venda). As persoas que teñen ese fermoso oficio de tratar con libros precisan esa luz na conciencia que os leva a defender o que é propio, o que é de todos. Ese ben sobre o que temos unha responsabilidade compartida.

O pasado ano, desde Xerais, propuxemos na Asociación Galega de Editoras que se trasladase ás administracións públicas e tamén á Federación de Librarías de Galicia a necesidade de crear unha nova liña de axudas ou subvencións. Unha nova e, estamos seguros, nestes momentos estratéxica liña de subvencións por parte da Xunta de Galicia. Pero, atención, non solicitamos que esa liña de axudas fose para as editoras. Tampouco para a escritoras e escritores. Solicitamos que esa nova liña de subvencións beneficie ás librarías e que se faga en función da súa facturación sobre a venda de libros en lingua galega. A maior venda de libros en lingua galega, maior contía na axuda pública. Non temos ningunha dúbida de que é unha medida xusta, necesaria e crucial nun momento en que o libro galego factura unicamente o 8% do total dos libros vendidos en Galicia.

A día de hoxe temos coñecemento de que esa medida xa forma parte de propostas e negociacións e temos a confianza de que ninguén se vai opoñer a unha medida coma esa. Quen podería opoñerse a unha subvención que unicamente suma e non resta? Non si?

Ás veces pode semellar anacrónico falar de xustiza ou de conciencia en tempos en que os mercados son os únicos actores que impoñen o ritmo ao que respira o planeta. Pero… que sería da literatura sen conciencia? Que sería de Palestina sen conciencia? Que sería dos perseguidos e marxinados sen conciencia? Que sería da democracia… se non a defendemos desde a conciencia?  E… que sería do libro galego se non partimos da conciencia de unir as nosas voces e as nosas demandas?

O ano pasado, co Premio Nacional de Poesía que recibiu Materia, de Yolanda Castaño, editado por Xerais, salientabamos a excelencia da poesía galega, con catro Premios Nacionais gañados nos últimos seis anos. Esta semana, a alegría acaba de dárnola Samuel Merino, elixido como gañador do Premio Nacional de Poesía Viva entre máis de 500 candidatos, un autor que onte recitou Manual de camuflaxe en galego no Thyssen.

Pero este ano é obrigatorio salientar a excelencia da literatura infantil e xuvenil galega. No Premio Lazarillo, convocado pola OEPLI para obras de literatura infantil e xuvenil nas catro linguas do Estado, foron premiadas 11 obras en lingua galega durante os últimos 25 anos. A proporción é abraiante para unha poboación tan pequena coma a nosa.

Editamos historia, editamos historias, editamos boas historias. Grazas por escribilas. Grazas por recomendalas. Grazas por prescribilas. Grazas por vendelas.

Editamos porque cremos na empatía, cremos no diálogo, cremos no futuro. Aínda que ás veces editemos libros que nos gustaría non ter que editar, como Lume. Análise social dos incendios forestais, escrito polas investigadoras Elvira Santiago, Carmen Rodríguez e Ariadna Rodríguez, que chegou ás librarías o mes pasado. Sen dúbida, é un libro que queima na pel, pero que supón unha reflexión necesaria que achega solucións a ese esquecemento ao que está sometido o rural, onde o lume prende con tanta voracidade.

Ás veces, as apostas editoriais son necesarias, como a que fixemos coa serie Heartstopper, traducida ao galego por Nee Barros, dentro desa liña de visibilización que mantén Xerais a prol dos contidos LGTBIQA+. É unha sorte que o Premio Xerais de Novela 2025 camiñe nesa mesma dirección. As de Heartstopper son historias que conquistaron e conquistan a ilusión de moitos adolescentes de todo o planeta que non queren un mundo monolítico e reivindican o dereito á súa orientación sexual e identidade de xénero.

Este ano temos un Premio Merlín extraordinario: Erin e o lobo, de Érica Esmorís. Unha novela simbólica, que provoca unha lectura enfeitizada, durante a que as palabras cobran valor ao seren pronunciadas en comunidade. Por fortuna, tamén temos un extraordinario Premio Jules Verne de Literatura Xuvenil: O corvo sobre a neve, de Andrea Maceiras. E celebramos que ela non estea hoxe aquí. Celebrámolo porque está no respouso imprescindible para afrontar esa experiencia extraordinaria que debe ser traer un novo lector ao mundo: o seu primeiro fillo, que se chamará Alén. O corvo sobre a neve é unha novela fantástica na que a aventura e a literatura se dan a man nun mundo dominado pola Intelixencia Artificial.

O Premio Xerais de Novela 2025 chega da man de Abril Camino, que se estrea na nosa lingua -na súa lingua- (benvida!) baixo o título Mulleres que viven xuntas, unha novela marcada pola paixón amorosa entre dúas mulleres nos difíciles tempos do franquismo e a represión.

Aínda que non o dixen ata o de agora, elas tres son hoxe as protagonistas; elas tres centran hoxe a nosa atención; elas tres son hoxe o presente e o futuro da literatura galega. Xa que logo, para as tres, moitas grazas.

Por fortuna, a literatura renóvase en cada lectura e xa agora intuímos que Alén quere vir ao mundo, cando menos, para desfrutala. A vida non deixa de ser unha ousadía, ás veces cruel, coma este ano cando abandonou ao escritor Carlos Taboada, tan prematuramente. Carlos acababa de publicar connosco O caderno de Roque no mes de xaneiro. Nos últimos meses tamén faleceron o escritor Bernardino Graña (os seus libros de poemas sementaron as raizames fundacionais da editorial) e o dramaturgo Manuel Lourenzo, a quen acollemos na colección de Clásicos.

É xa o intre de darlles voz ás protagonistas deste ano. Pero antes, queremos compartir os nosos agradecementos. Por suposto, ao xurado, pola súa xenerosidade e por asumir un papel tan comprometido. E tamén, para comezar debemos agradecer o importante apoio da Secretaría Xeral de Cultura da Xunta de Galicia, así como a cesión que nos fai deste espazo: grazas a ese apoio podemos poñer nas vosas mans estes exemplares de agasallo dos tres libros gañadores dos Premios Xerais 2025. Hoxe, en representación da Xunta de Galicia acompáñanos Valentín García, Secretario Xeral de Política Lingüística, a quen lle agradecemos a súa presenza e o seu interese.

Tamén queremos agradecerlles a súa presenza á presidenta de GALIX, Irene Penas; á representante da Federación de Librarías de Galicia, Celia Fernández; así como á representante da Real Academia Galega, Ana Boullón. Comprácenos o seu acompañamento institucional, igual que nos comprace o de Alicia Soria, responsable da área Infantil e Xuvenil do Grupo Anaya.

E non debemos dar por rematada esta intervención de apertura sen o recoñecemento a todas as persoas que fan posible este acto: a Sara Vila pola coordinación dos Premios Xerais; a todo o equipo da editorial pola súa sensibilidade e a súa entrega; á nosa rede comercial e de promoción, que lles dá vida aos libros levándoos ás mans das lectoras, lectores e aos centros de ensino; ao estudio de gravación de Casa de Tolos que está a retransmitir en directo este acto; a Manuel G. Vicente, que leva moitos anos fotografando estes premios; á empresa AT SERVICIOS, que nos acompaña cada ano nas montaxes dos Premios Xerais e do Culturgal; ao persoal de Albarín Catering, e á dirección e todo o equipo do Museo do Mar pola hospitalidade e atención.  

Coa proximidade do ano 2026, que festexará con xustiza a obra de Begoña Caamaño, neste 2025, a celebración das Letras Galegas ten un significado moi especial: aquel que recoñece o papel e o valor das mulleres na poesía oral popular, a figura das cantareiras e, claro, das pandeireteiras.

Precisamente por iso, ao remate do acto teremos unha actuación ben asisada: a de Adonairare, un grupo de música tradicional galega, no que as cantareiras e pandeireteiras nos ofrecen o mellor da nosa tradición oral. A elas, moitas grazas por acompañarnos nesta festa, a festa da palabra, a que pode ser escrita nun papel pero que, moito antes, naceu elaborada e pronunciada desde a oralidade. Música e poesía, da man. Moitas grazas.

Agora si, por fin, cédolle a palabra á xornalista Susana Pedreira, que temos a fortuna de que nos acompañe poñendo a súa valiosa profesionalidade ao servizo destes Premios, conducindo novamente este acto.

Moitas grazas.

A reinvindicación dun clásico contemporáneo no Cortexo Cívico

Reproduzo o texto que lin no Cortexo Cívico de Pontedeume, organizado por Pepe Barro, desde a ventá da casa de Ramiro Fonte este pasado sábado 17 de maio. 

 

A palabra constrúese sobre a palabra. Escribimos a partir da lectura do que outras persoas escribiron antes. E lemos a partir do coñecemento dese fío invisible pero esencial que nos une coa nosa historia literaria. Esa lectura conforma tamén, de xeito irremediable, a nosa identidade.

A literatura galega vive hoxe un drama que está a pasar desapercibido: xa non se len os clásicos contemporáneos. É dicir, as autoras e autores que onte construíron unha obra imprescindible para o desenvolvemento da nosa literatura están hoxe desaparecidos das librerías e das axendas lectoras, e manter un catálogo desas características supón unha gran dificultade na súa viabilidade económica. Como sucede coa lingua, na literatura galega tamén se está a rachar o elo da transmisión da palabra, ese elo que fundamenta o que, culturalmente, somos.

A día de hoxe, a literatura galega carece dunha masa lectora crítica abonda como para manter o herdo da palabra máis alá da constante sucesión de novidades que configura o presente.

Unha desas voces, a dun clásico contemporáneo, é a de Ramiro Fonte. A súa voz está hoxe practicamente condenada ao desterro literario. A ese desterro que tamén dificulta a recontrución da súa memoria en Pontedeume.

Da memoria reconstruída na súa triloxía Vidas de infancia desde una intención alegórica: «Compórtome como ese fotógrafo alegórico que mergulla o papel na cubeta dos químicos», escribiu no terceiro volume, As pontes do ceo. «Para sermos xustos, incluso nas instantáneas que saen veladas vive un acontecemento», subliñaba liñas máis adiante. «A boa fotografía é invisible. Convéncete. A prosa da memoria tamén é invisible. Como o rostro da verdade».

Pero a súa voz, en cambio, non pode ser invisible.

Así que... viva este Cortexo Cívico que quere ser unha caixa de resonancias!

Eu servinlle unhas cantas copas a Ramiro Fonte cando traballaba como camareiro na hostelería da noite viguesa. Observábao desde o anonimato próximo á espreita das aves, sabendo que ao norde do seu canto voaban as aves frías. Eu lera Designium, que resoaba así:

Ao norte do meu canto as aves frías

por encontrar a noite

dos grandes solitarios.

O seu secreto templo

Os peiraos que baixan á memoria

Os xardíns que souberon

morrer en min en marzo sen acougo

Por unha copa de luz

Pola anterga estatua do silencio

A máis ousada das palabras

O seu fidel segredo.

 

Logo, cando, xa antes de rematar a carreira,  a miña vocación fixo que o xornalismo pasase a ser a miña actividade profesional, visiteino na súa casa e entrevisteino.

«A poesía sempre coxea de moitos pés. Faise de acertos e de erros», dixérame.

Será, pero a súa obra forma parte inequívoca dos acertos.

Máis tarde, tiven ocasión de recitar en varias ocasións con Ramiro, que vivía en Serafín Avendaño e era, segundo os seus propios versos, o mellor poeta da súa rúa.

Xa que logo, en homenaxe a el, remato a miña intervención lendo un fragmento dun poema meu, un poema que no seu día me situou como o mellor poeta da terraza en que o escribín.

 

Escribir poemas

nunha terraza coma esta

é un feito estraño, que

en boa medida me deixa espido

en plena rúa.

E non é que me importe

exhibir as miñas nádegas

pero moléstame

que me lean o pensamento

cando estou a escribir.

Non obstante, todo isto

prodúceme certa dependencia

desconcertante.

Un día máis, hai pouca xente

na terraza, cando menos

a estas horas.

Unha mesa está ocupada

por dúas mulleres con

expresión de fastío.

Agora chega un home

que se sitúa xusto detrás de min,

de tal xeito que non podo velo.

Teño coincidido con el e

habitualmente acomódase na mesa

de diante, de costas a min,

pero estes días anteriores

debeu sentirse incómodo

comigo detrás.

Agora, esborranchando

poemas, son eu

o que se sente vixiado.

 

 

 

Pontedeume, 17 de maio de 2025

O kiosko das almas perdidas

O peche definitivo do kiosko das o Almas perdidas, quizais o máis mítico dos bares vigueses, que se anunciou a principios de xaneiro na prensa, pon fin a un tipo de cidade que xa despareceu (quizais podería parecer que morreu con Abel Caballero 😅, pero non, foi antes e está relacionado co proxecto, en boa medida frustado, de «Abrir Vigo ao mar»).
Cando publiquei, en 1994, o meu libro de narrativa «Cemiterio de elefantes», en realidade, ía titularse «Almas perdidas», inspirado no nome do bar. O libro comeza ás 12,00 AM e remata (coa derradeira historia) ás 8,00 AM, xa ao mencer, percorrendo un Vigo nocturno que xa non existe e procurando unha estrutura narrativa que tentaba tirar abaixo, daquela, a fronteira entre a novela e o relato.
En «Cemiterio de elefantes» aparece un bar que está inspirado no Almas perdidas, aínda que non lle puxen ese nome; púxenlle Corazóns Solitarios. E non llo puxen porque o nome quixen poñerllo a un programa de radio ao que, a ese si, lle chamei Almas perdidas; o programa é un dos fíos condutores do libro.
«Cemiterio de elefantes» é un libro sobre a noite ambientado en Vigo que parte da miña experiencia como camareiro nocturno na voráxine dos 80 pero tamén da vocación noctámbula que me acompañou ao longo de toda a miña vida. En realidade, é un libro sobre a pulsión da noite e o desgaste que provoca nas persoas (de aí o novo título, «Cemiterio de elefantes«, que substituíu ao que pensara inicialmente).
O título que elixira para o meu libro era «Almas perdidas» e tiven que cambialo cando descubrín que exitía unha obra de teatro máis ou menos recente de Xosé Cermeño que tamén se titulaba así.
Agora, o peche do kiosko das Almas perdidas lémbrame que era o último bastión dunha cidade que desapareceu, ou que mudou como teñen que mudar todas as cidades, unha cidade caracterizada por unha zona portuaria chea de personaxes vivísimos e bastante deprimida que só permanece na memoria dos que a vivimos.
Adeus, Almas perdidas!

 

O ambicioso proxecto de Espazo Lectura en Gondomar

O proxecto que Espazo Lectura levou a cabo en Gondomar durante os últimos 16 anos é tan singular e poderoso que non existe nada igual nin en Galicia nin no Estado español. Díxoo o sábado a escritora, actriz e contacontos Paula Carballeira, Premio Nacional de Literatura Dramática 2023.

Díxoo na inauguración das novas instalacións da Casa da Lectura. E é certo. O acto do sábado supuxo o remate da primeira fase do futuro proxecto do Museo do Conto creado hai dez anos por Espazo Lectura e que agora comeza a facerse realidade.

O proxecto do Museo do Conto, a cargo do arquitecto Vicente Pintos, é moi singular e ten moito máis que ver cun Centro de Dinamización do Libro e a Lectura que cun museo convencional; o seu perfil convérteo, atención, en vangarda da dinamización lectora en lingua galega.

O proxecto do Museo do Conto está situado nun terreo na parroquia de Donas, en Gondomar, entorno rural. Consta de 5 pequenos edificios, dos que 2 xa están construídos e en funcionamento, e nace do edificio inicial denominado «Casa da Lectura», con programación desde 2009.

A asociación Espazo Lectura deseña a dinamización desde 2008 (aínda que hai actividades desde 2006) a través do traballo desinteresado dun voluntariado que adoita rondar as 30 persoas que en 2009 recuperou unha escola infantil en desuso para convertela na Casa da Lectura.

Ao longo destes anos, Espazo Lectura apostou por unha programación estable, gratuíta e permanente, que case nunca é noticia, pero que ten unha enorme consistencia na práctica lectora, e a asociación foi capaz de renovarse permanentemente e atraer xente nova.

O voluntariado de Espazo Lectura foi quen de manter estable unha oferta de dinamización lectora infantil e para adultos gratuíta abraiante: 82 sesión de Contos en Cueiros (dinamización lectora para bebés); 397 sesións do Contomar (sesións de contacontos na biblioteca municipal); 336 sesións dos Mércores da Casa da Lectura (dinamización lectora aberta a outras disciplinas); 128 sesións do Lendo Contigo (club de lectura infantil); 74 sesións do Comando Le (actividade lectora pra adolescentes); 138 sesións do Sete Vidas (lectura de narrativa); 137 sesións do Lecturas Debuxadas (club de lectura de novela gráfica); 22 sesións do Daquelas que len (club de lecturas feministas); 12 Noites na biblioteca; 11 Fogueiras dos Versos (lectura poéticas arredora da fogueira en San Xoán); 16 Dar de Ler (lecturas en voz alta); ademais doutras moitas actividades como Noites Golfas, Club de Formación Lectora e Oficina de Formación (para autoaprendizaxe do voluntariado); obradoiros de ilustración; programación teatral; Sentada Lectora; Accións poéticas na rúa; xornadas escolares, para familias; actuacións relacionadas cos libros para os centros de ensino; e tamén concertos musicais da Banda dos Cueiros, un grupo de música infantil nacido da actividade lectora para bebés Contos en Cueiros que gravou un disco cos temas das sesións e realizou numerosas actuacións e algo moi importante: préstamo bibliotecario dentro do proxecto Meiga da Rede de Bibliotecas de Galicia, porque Espazo Lectura conta cunha biblioteca en lingua galega permanentemente actualizada grazas ás 17 editoras que son socias protectoras da asociación.

Polas actividades de Espazo Lectura pasaron un inxente número de escritoras/es ilustradoras/es, contacontos, espectáculos e todo tipo de dinamizadoras/es, que sempre foron e son retribuídos polo seu traballo profesional porque Espazo Lectura entendeu desde o principio que o voluntariado tiña que limitarse ás persoas, non profesionais, que manteñen o traballo da asociación pero nunca debía estenderse aos profesionais que son chamados para conformar a programación.

A primeira fase do proxecto do Museo do Conto foi financiado polo Concello de Gondomar e pola Deputación de Pontevedra  e no acto de inauguración participaron a presidenta de Espazo Lectura Beatriz Núñez; o alcalde de Gondomar, Paco Ferreira, o subdelegado do goberno en Galicia Abel Losada; a vicepresidenta Yaiza Peixoto; e a expresidenta Concha Costas. O acto tivo unha forte carga emotiva para todas as persoas que nalgún momento fomos partícipes do proxecto Espazo Lectura e esa emotividade está relacionada coa enerxía emocional que supón axudar a descubrir nos demais o proceso cognitivo da lectura; de feito, poucas veces teño visto expresar con tanta emoción o seu traballo como ás persoas que se entregan á dinamización lectora

Na actualidade, Espazo Lectura, con arredor de 1.500 actividades realizadas ata o de agora e o ambicioso proxecto de finalizar o Museo do Conto, supón un soporte enormemente simbólico para o libro e a lectura en lingua galega por iso nestes momentos desde Espazo Lectura estase prepar  tamén unha longametraxe documental para difundir como se foi conformando a asociación, o significado real de todo traballo feito ao longo dos anos e a súa proxección de futuro. 

Espazo Lectura non ten os medios da magnífica Fundación Germán Sánchez Ruipérez pero posúe un tesouro tremendamente valioso: a plusvalía humana que xenera o seu voluntariado e unhas ganas enormes de ser un modelo a imitar a favor da lectura. 

 

 

Un poema de «Ciudades» musicado

Teño que agradecerlles a Ángeles Fernández Martín e a J. Juan López Raya que me enviasen a ligazón a esta pequena e fermosa produción feita a partir dun poema meu de Ciudades, a tradución ao castelán de Cidades. 

Eles recitan con voz, música e canto ese poema, na súa tradución ao castelán («Entre todas las ciudades»), publicado actualmente por Kalandraka.

O certo é que «Cidades» foi sempre un libro afortunado. Publicado en 1996, tivo tres edicións diferentes (non reimpresións, senón edicións) en galego en Xerais; as dúas primeiras ilustradas por Pablo Otero «Peixe» e a terceira (a actual) ilustrada a partir das miñas propias fotografías.

Tamén tivo dúas edicións en castelán, e dúas editoras diferentes. A primeira, na editorial Espasa Calpe, coas ilustración de «Peixe», aínda que diferentes ás da edición orixinal; e a segunda (a actual) en Kalandraka, con ilustracións de Marc Taeger.

 

«Aí fóra», unha historia de ficción escrita en Instagram ao longo de 4 anos

O 9 de febreiro de 2019 comecei a escribir unha historia en Instagram. Fíxeno nunha conta privada, con moi poucos seguidores e sen darlle ningún tipo de difusión. Quería escribir con acougo, unicamente cando me apetecese e sen ningún obxectivo premeditado. Xa escribira Estado de malestar en Twitter e non quería volver a sentir ningún tipo de presión.

Baixo o título de Aí fóra, o relato está construído a partir dos monólogos que describen a evolución do estado de ánimo dunha muller confinada, afogada, pechada tras unha velux. As fotos a partir das que escribín a historia son todas reais, responden a unha sucesión cronolóxica, non teñen ningún tipo de filtro e están feitas desde o cuarto de baño da miña casa.

En marzo de 2020, sen pretendelo, o sentido da miña historia mudou radicalmente. A chegada da pandemia fixo que relatar a situación e o estado de ánimo dunha muller confinada se puidese interpretar doutro xeito, non só por parte das poucas lectoras e lectores que me seguían, senón tamén por min mesmo, como escritor, porque me rodeada unha realidade incerta na que o mundo enteiro estaba confinado. Non teño ningunha dúbida de que a partir dese momento a realidade cambiou o meu xeito de relacionarme coa historia e co personaxe. Creo que non me equivoco se digo que a realidade empequeneceu a ficción. E, desde logo, mudouna. Ignoro se para ben ou para mal.

 En todo caso, seguín escribindo, aos poucos, sen présas, ata o día exacto en que se cumpriron catro anos do incio da historia: o 9 de febreiro de 2023. En determindado momento do derradeiro ano de escrita, decidín facer pública a conta, que anteriormente era privada. Pero o máis importante é aclarar que en 2022 sucedeu algo que me obrigou a poñerlle fin á historia, que precipitou o remate. En ningún momento revelei na historia o que sucedera, pero quedaba patente tanto nas fotografías (de xeito moi evidente) como no texto (onde apenas estaba suxerido). O que aconteceu foi que se produciu a corta da árbore que estaba fronte á miña casa e que eu fotografaba desde a velux do cuarto de baño: un fermoso carballo.

Nas seis derradeiras imaxes, a árbore xa non existía. En total, relatei a historia ao longo de catro anos e de 60 post de Instagram coa súas respectivas imaxes. Desde o principio, a realidade actuou de xeito que condicionaba a ficción, aínda que, envidentemente, non tanto como nos últimos meses, cando a poda do carballo marcou completamente a historia e precipitou o final. Nese intre foi cando decidín poñerlle fin ao relato en canto se cumprisen os catro anos, porque a ausencia da árbore e baleiro do ceo non me permitían unha establecer relación lóxica e anímica entre o texto e a imaxe, é dicir, entre a protagonista e o castiñeiro.

En todo caso, foi unha experiencia de escrita francamente interesante, natural, moi pouco planificada, na que a realidade marcou o ritmo da ficción e na que o diálogo literario se estableceu sempre en función das imaxes.

Violencia machista

O asasinato machista de Baiona pon de relevo, unha vez máis, a brutalidade e a crueza adherida á cultura patriarcal. E tamén pon de relevo, unha vez máis, a resistencia criminal e feminicida de moitos homes que non están dispostos a asumir as premisas da igualdade como único xeito de relación xusta, racional e civilizada entre homes e mulleres. Esta vez, un profesor de matemáticas de Secundaria –e, novamente, a condición social ou formativa non determina a orixe da violencia machista– infrinxiu o máis despiadado dos asasinatos, non só matando á súa exmuller –avogada– senón incluso cometendo o crime diante dos ollos dos seus dous fillos, que dificilmente poderán esquecer o abominable feito do que foron testemuñas no resto das súas vidas.

É moi evidente que a violencia de xénero estivo sempre aí ao longo dos séculos, mesmo cun maior nivel de intensidade, aínda que non aflorase publicamente e fose silenciosamente asumida e agochada. E é moi evidente que os homes arrastramos ese putrefacto fedor pegado á pel como unha marca de xénero. Pero o feito de que hoxe exista ante ela máis rexeitamento social e unha sensibilidade de maior calado –aínda que claramente insuficiente– focaliza esa violencia e proxéctaa contra o noso día a día coma se fose un fenómeno novidoso, malia que non o sexa. Tamén é certo que as conquistas sociais do feminismo –como en xeral calquera tipo de conquistas sociais– provocan nos sectores resistentes a elas un efecto de oposición visceral que, ademais, atopa acubillo nas garras perversas da extrema dereita. 

A violencia machista é un fenómeno socialmente corrosivo e totalmente inadmisible e quen o xustitique, abeire ou renuncie a condenalo de xeito contundente está sendo cómplice da infamia, da vileza e, directamente, da súa propia ruindade. E moito máis, se a complicidade ten identidade masculina.

Unha proposta poética conceptual: «Poemas inmóbiles de movemento estático», poemario en libro e vídeo

O vindeiro mércores 21, Antón Lopo e mais eu presentaremos na Fundación Euseino? (Rúa México 37, Vigo) o meu novo libro, Poemas inmóbiles de movemento estático, publicado pola editorial Chan da Pólvora. O libro estará distribuido a partir dese día polas librarías e na web da editorial. 

Poemas inmóbiles de movemento estático navega nesa procura insatisfeita que tento levar a cabo con cada novo título, unha procura que me permita avanzar e disfrutar da literatura, e mergúllase no desalento, na frustración e na relación entre o corpo e a mente. O libro inclúe ao final unha nube conceptual que substitúe ao índice e un código QR que conduce a un longo videopoema no que recito o texto. (Ao final desta anotación reprodúcese un fragmento do vídeo).

Reproduzo os metadatos do libro que figuran no libro e na ficha de Chan da pólvora:  

«Poemas inmóbiles de movemento estático afonda na liña que Fran Alonso ven desenvolvendo desde hai anos sobre as posibilidades plásticas da poesía, característica que neste libro se converte nunha eclosión. Pero non debemos levarnos a engano. Baixo as formas escintilantes agáchase o desacougo dos poemas, talvez os máis escuros que escribiu o autor. O libro xira arredor dun ser de natureza incorpórea, engastadao ao individuo que escribe e aturdido no desalento do frío, no abatemento do corpo, no humus da frustración. O ser debeu perderse na reiteración das palabras, no labirinto dos conceptos, na confusa arañeira que prendeu coa erosión da engranaxe neuronal mentres o corpo do individuo que escribe se arrastra pola dor, polo desalento, polo desencanto e pola palabra para procurar unha identidade (dubidosa) na incerteza da esperanza».